ज्ञानदीप मंडळ - पूर्वपीठीका

भारत सरकारने ‘सर्व शिक्षा अभियान ’ या योजनेअंतर्गत विद्यार्थ्यांना कमी किंमतीत लॅपटॉप देण्याची एक भव्य योजना आखली आहे. एकदोन वर्षात असे लॅपटॉप प्रत्येक विद्यार्थ्याच्या हातात येतील. मात्र याचा उपयोग शिक्षणासाठी न होता मनोरंजनासाठी होऊन मुलांचे अभ्यासातून मन उडेल व त्याचा शिक्षण व्यवस्थेवर विपरीत परिणाम होईल अशी भीती मला वाटते.

याचे कारणही तसेच आहे. मोबाईल क्रांतीमुळे संदेशवहन सोपे झाले असले तरी युवावर्गाकडून त्याचा उपयोग फालतु गप्पा व गाणी यासाठीच होत आहे. कानात हेडफोन लावून मोबाईलवरून गाणी ऎकत प्रवास हे तर नित्याचेच झाले आहे. संगणकाचा व इंटरनेटचा उपयोगही मुख्यत्वे ट्विटर, आर्कुट व फेसबुकसारख्या सोशल साईटस, सिनेमा, गाणी, व व्हिडिओ गेम यासाठीच केला जात आहे. दूरदर्शन आज जाहिराती, मनोरंजन व भडक बातम्या यांनी ग्रासला आहे तीच परिस्थिती विद्यार्थ्यांच्या हातातील संगणकाची होईल व शिक्षणासाठी सर्व मोह टाळून कठोर परिश्रम करावे लागतात हेच विद्यार्थी विसरून जातील. हा धोका ओळखून वेळीच त्यावर उपाय योजना करणे आवश्यक आहे.

आज मनोरंजन क्षेत्रातील अनेक आंतरराष्ट्रीय कंपन्या भारतातील या फार मोठ्या ग्राहकवर्गाला आपल्या प्रभाव क्षेत्रात आणण्यासाठी टपून बसल्या आहेत.अमेरिकेत तीन चार वेळा गेलो असताना तेथील मुलांवर मनोरंजनाचा, टॉय इंडस्ट्रीचा जबरस्दस्त पगडा बसल्याचे मला जाणवले. डायनोसॉर, स्पायडरमॅन, स्टार वार्स, हॅरी पॉटर अशा अनेक विषयांवर अशा कंपन्या खेळणी, पुस्तके, कपडे, वस्तू , गाणी व चित्रपट या माध्यमातून एक अनोखे, आवडणारे पण भ्रामक विश्व निर्माण करण्यात यशस्वी झाली आहेत. त्यांत त्यांचा हेतू शिक्षण नसून केवळ पैसा वा अधिक फायदा मिळविणे हा आहे. याचे भयावह परिणाम आता तेथील मुलांवर दिसू लागले आहेत. हिंसक व विध्वंसक वृत्तीतील दॊष व परिणाम यांचा ठसा उमटण्याऎवजी त्यात अन्याय व दु:ख नसून शौर्य व आनंद आहे अशी भाबडी कल्पना मुलांच्या मनांत रुजते आहे. या मनोरंजन व्यवसायाची संगणकामुळे प्रचंड वाढ झाली आहे व डायनॉसोरसारखी त्याची भूक वाढली आहे.भारतात आपण आपल्या विद्यार्थ्यांना त्यांच्या आक्रमणापासून वाचवावयास हवे.

अमेरिकेत एक गोष्ट चांगली आहे की तेथे प्रौढ व्यक्ती संगणकाचा त्यांच्या नित्य कामासाठी भरपूर उपयोग करीत आहेत. नव्हे त्यांचे जीवनच संगणकाशी निगडीत झाले आहे. मुलांनी काय पहावे काय पाहू नये त्याचा कसा उपयोग करावा हे त्यांना कळते. त्यामुळे त्यांच्याकडे परिस्थिती आटोक्यात आहे. 

पण आपल्याकडे याबाबतीत शिक्षक वा पालक यांच्या संगणक अनभिज्ञतेमुळे याचे दुष्परिणाम होण्याचीच अधिक शक्यता आहे. काडेपेटीतील काडीने दिवा लावता येतॊ हे आपल्याला माहीत असते. पण म्हणून आपण काडेपेटी मुलांच्या हातात देत नाही. कारण काडेपेटीने भाजते हेही आपल्याला ठाउक असते. संगणक व इंटरनेटचे साधन शिक्षणासाठी मुलांच्या हातात देताना आपल्याला त्याच्या धोक्यांची माहिती असावयास हवी. अन्यथा सरकारचा एवढा खटाटॊप व प्रचंड खर्च शिक्षण दर्जा सुधारण्याऎवजी शिक्षणाची अधोगती होण्यास कारणीभूत व्हायचा. 

आपल्या देशात बहुतेक सर्व प्रौढ व्यक्ती संगणकापासून चार हात दूर आहेत. यात पालक व बहुतेक शिक्षकांचाही समावेश होतो. विद्यार्थ्याच्या हातात संगणक आला की त्याचा तो कशासाठी उपयोग करतो हे कळण्याचीही क्षमता बहुतेकांकडे नाही. अशावेळी संगणक क्रांतीचा उपयोग न होता दुरुपयोग होण्याची अधिक शक्यता आहे.

यावर उपाय काय? आपण संगणकक्रांती तर थोपवू शकत नाही. मग शिक्षक व पालकांनी संगणक शिक्षण घेणे आवश्यक आहे. तरच संगणकाचा शिक्षणासाठी उपयोग होऊ शकेल अन्यथा मनोरंजनाच्या मोहजालात आपला विद्यार्थीवर्ग गुरफटला जाईल.

आता संगणक शिक्षण घेणे म्हणजे काय? सुदैवाने संगणकाचा वापर टीव्हीइतकाच सोपा झाला आहे. थोडा प्रयत्न केला तर कोणालाही सहज संगणक व इंटरनेट वापराचे ज्ञान मिळविता येईल. प्रश्न आहे तो याची निकड समजण्याचा. संगणकाचा शिक्षणक्षेत्रास खरोखर फायदा हवा असेल तर त्याचा वापरही योग्य पद्धतीने व्हावयास हवा. 

संगणक हे साधन आहे साध्य नाही हे लक्षात ठेवले पाहिजे. हल्ली शाळेत संगणक शिक्षण हा एक विषय असतो. त्याऎवजी सर्व विषयांच्या शिक्षणासाठी संगणक हे साधन म्हणून प्रत्येकाने वापरले पाहिजे. ती काळाची गरज आहे.

आजकाल आधुनिक डिजिटल स्कूल पद्धतीने प्रभावी शिक्षण देण्याची जाहिरात बहुतेक मोठ्या खाजगी शाळा करीत असतात. यात दिले जाणारे ज्ञान बहुधा परदेशातील कंपन्यांनी विकसित केलेले व इंग्रजीत असते. स्थानिक परिस्थिती व गरज यांचा त्यात अभाव असतो. त्यामुळे अशा शिक्षणाचा प्रत्यक्ष अभ्यासात फारसा उपयोग होत नाही. येथील शिक्षकांनी असे ज्ञान मराठीत विकसित केले तरच त्याचा प्रभावी उपयोग होऊ शकेल.

अर्थात हे सर्व अल्पावधीत करणे अशक्य आहे. यासाठी पहिला टप्पा म्हणजे इंटरनेटवर उपलब्ध असणारे शिक्षणविषयक लेख, चित्रे वा धनीचित्रफिती यांचे आवश्यक तेथे मराठीत रुपांतर करून विषयवार वर्गीकरण करून त्याचा साठा विद्यार्थ्यांना उपलब्ध करून देणे. यात सर्व शिक्षकांचा सहभाग असणे आवश्यक आहे. शिवाय प्रत्येक शाळेत निर्माण होणारे हे ज्ञान एकत्र करून ते वेबसाईटच्या माध्यमातून सर्वांपर्यंत पोचविण्याचे काम करावे लागेल. याला समपातळीवरील ज्ञानप्रसार म्हणता येईल. महाविद्यालयातील प्राध्यापकांनी असेच कार्य करून महाविद्यालय पातळीवर मुक्त ज्ञानभांडार निर्माण केले तर त्याचा शाळांना फार फायदा होईल. महाविद्यालय व शाळा यांनी निर्माण केलेले ज्ञान सर्व समाजाला शिक्षित करण्यास व त्यांचे दैनंदिन प्रश्न व अडचणी सोडविण्यास अतिशय उपयुक्त ठरेल. ज्ञानदीप फौंडेशनने यासाठीच ‘ज्ञानदीप मंडळ’ हा महत्वाकांक्षी प्रकल्प सर्व शाळांत सुरू करण्याचे ठरविले. कोल्हापूर येथे पत्रकार परिषद घेऊन या योजनेचे उद्घाटन करण्यात आले होते.

 या योजनेत शाळेतील संगणकाचा शिक्षणासाठी प्रभावी वापर कसा करता येईल याचे प्रशिक्षण शिक्षकांना देण्यात येईल. संगणकावर मराठी टाईप करणे, माहितीचा शोध घेणे, इ मेल व ब्लॉग सुरू करणे इत्यादी माहिती ज्ञानदीपतर्फे देण्यात येईल. विविध विषयांवर असणार्‍या शैक्षणिक ध्वनी चित्रफितींची माहिती देण्यात येईल.

शिक्षण प्रसारासाठी माहिती तंत्रज्ञानाचा उपयोग करणे आवश्यक आहे. कारण इंटरनेटवर विविध विषयावरील ज्ञानाचा अपार साठा आहे. अनेक संकेतस्थळांवरून आपणास हे ज्ञान सहज व मोफत मिळू शकते. यात प्रश्नमंजूषा, चित्रे, आकृत्या, ध्वनीफिती व चित्रफिती यांचा वापर करून अतिशय योजनाबद्ध स्वरुपात माहिती मांडलेली असते. मात्र याविषयी फारच थोड्या पालकांना, शिक्षकांना वा विद्यार्थ्यांना माहिती असते.

आज माहितीचा हा साठा मुख्यत्वे इंग्रजी भाषेत उपलब्ध आहे त्याचे मराठीत भाषांतर वा रुपांतर करून ते इंटरनेटवर प्रसिद्ध करण्यासाठी विद्यार्थी व शिक्षक यांच्या सामुहिक प्रयत्नांची गरज आहे. सर्व विषयाच्या शिक्षकांना व विद्यार्थ्यांना ज्ञानदीप मंडळात सहभागी होता यॆईल. मात्र विज्ञान शिक्षकांना नव्या तंत्रज्ञानाची ओळख व अधिक माहिती असल्याने त्यांनी या उपक्रमात पुढाकार घेतल्यास ज्ञानदीप मंडळाचे कार्य यशस्वी होऊ शकेल. ज्ञानदीप फौंडेशन आपणास याबाबतीत सर्वतोपरी सहकार्य करेल.

भोवतालच्या समाजातील विविध समस्यांचा शोध घेणॆ व त्यावर प्रभावी उपाय शोधण्याचे कार्य शिक्षक व विद्यार्थी इंटरनेट्च्या माध्यमातून सहज करू शकतील. ही माहिती देऊन शाळा आपल्या भोवतालच्या विकासात भरीव योगदान देऊ शकेल. उपलब्ध संगणकाचा वापर करून विद्यार्थ्यांनी आपल्या अभ्यासक्रमास पूरक माहिती मराठीत टाईप केली तर मराठीत अशा ज्ञानसाठ्यात वाढ होईल व हा साठा संकेतस्थळाच्या माध्यमातून इतर गरजू विद्यार्थ्यांपर्यंत पोहोचविता येईल. इंटरनेटची सुविधा नसलेल्य़ा शाळातील संगणकावर ही माहिती स्थापित करण्याचे कार्य ज्ञानदीप फौंडेशनतर्फे करण्यात येईल.

शाळांना या योजनेचा उपयोग अर्थसाहाय्य मिळविण्यासही करता येईल. अनेक उद्योजक व व्यावसायिक यांना इंटरनेटवर त्यांच्या दृष्टीने आवश्यक अशा उपलब्ध ज्ञानाविषयी कल्पना नसते वा त्यांना अशा माहितीचा शोध घेण्यास वेळ नसतो. ज्ञानदीपच्या मंडळातील विद्यार्थ्यांनी नियमितपणे अशा माहितीचा शोध घेऊन ती स्कॅन वा झेरॉक्स करून संबंधितांपर्यंत पोहोचविली तर त्यातून शाळेस आर्थिक लाभ होऊ शकेल. शिवाय विद्यार्थ्यांना नव्या माहितीची ओळख होईल. मराठी टायपिंग, मराठीत भाषांतर, तसेच संगण्क शिक्षणाचे सशुल्क वर्गही शाळेस ज्ञानदीप मंडळामार्फत चालविता येतील.

ज्ञानदीप मंडळांचे कार्य प्रसिद्ध करण्यासाठी तसेच शाळा, शिक्षक, विषय तज्ञ यांच्यात परस्पर सुसंवाद व सामुहिक कार्यास मदत करण्यासाठी www.school4all.org ह्या संकेतस्थळाचा उपयोग करण्यात येणार आहे. सध्या या संकेतस्थळावर असणार्‍या सुविधां अधिक विकसित करण्यात येत असून त्यावर सहभागी शाळा, शिक्षक, व विषय तज्ञ यांची माहिती विनामूल्य देण्यात येणार आहे.

यापूर्वी मराठी, संस्कृत व विज्ञान या विषयांसाठी ज्ञानदीप फौंडेशनने स्वतंत्र संकेतस्थळांची निर्मिती केली आहेच. आता इतिहास, भूगोल, गणित, चित्रकला इत्यादी विषयांची माहिती संकलित करण्यात येईल. school4all.org या संकेत स्थळासाठी सध्या प्रामुख्याने मराठी माध्यम वापरले आहे मात्र आवश्यकता भासल्यास व पुरेसा प्रतिसाद मिळाल्यास तेथे इंग्रजी व अन्य भाषांचाही समावेश करण्यात येईल . .

या प्रकल्पाचा आवाका मोठा असल्याने आपण सर्वांनी या उपक्रमास सक्रीय सहकार्य करावे ही नम्र विनंती. आपल्या पाहण्यात आलेल्या शिक्षणविषयक मोफत माहिती देणार्‍या संकेत स्थळांचे पत्ते कळविणे, स्वतः लेख, चित्रे वा माहिती पाठविणे, उपयुक्त सूचना करणे, चुका दर्शविणे असे सहकार्य मिळाल्यास या संकेतस्थळाची व्याप्ती लवकर वाढू शकेल. स्पर्धा, प्रश्नोत्तरे व शिक्षणविषयक घटना व कार्यक्रम यांनाही या संकेतस्थळांवरून प्रसिद्धी देण्यात येईल.